DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU NEDİR? NASIL TEDAVİ EDİLİR?

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU NEDİR ?

DİKKAT SINIFIMIZDA DEHB VAR!!

Günümüzün önemli konularından biri olan DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE konusunu es geçilmeyecek önemli bir konu olduğunu vurgulamak istiyorum. Özellikle okul ortamında bu konu hakkında bilinçli olmak ve bilinçli hareket etmek büyük önem taşır.

Türkiye de Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) tanısı almış birçok birey vardır. Özellikle bir erkek bireylerde görülmektedir. DEHB i önemli kılan etken ise okul çağında ki çocuklarda görülmesi ve gün geçtikçe artmasıdır. Eğer bir eğiticiyseniz sınıfınız da bir DEHB ile karşılaşmanız mümkündür. DEHB çocukları genelde sınıf içerisinde ki düzene uyum sağlamakta zorluk çeker ve size de bu zorluğu hissettirir. Çoğu zaman arkadaşlarıyla da problemler yaşayabilir durumu kontrol altına almak bazen zorlaşabilir. DEHB çocuklarına sınıf içerisinde nasıl davranmalıyız ve onları geleceğimize nasıl kazandırabiliriz? Yaşadığı bu zorluklar da onlara nasıl yardımcı olur ve yükünü azaltabiliriz? Bu tür sorulara idealist eğiticiler/öğretmenler cevap ararlar. Çünkü bilirler ki yanlış müdahalelere geleceğimize suçlular yaratabiliriz. Bunun hem vicdanı hem de insani boyutu kaldırılamaz bir yük olabilir. Eğer DEHB tanısı almış bir çocuk şanslı ise bilinçli bir aileye sahip olur kullandığı ilaçlar yanında psikolog, terapist gibi uzmanlardan ek destek alır. Çünkü tek başına ilacın yeterli olmadığını yaşam süreçleri içerisinde göreceklerdir ve çocuğun davranışlarını kontrol edilmesinin önemini fark edeceklerdir.      

Bildiğiniz üzere DEHB çocukları sınıfımızda bulunan diğer çocuklardan yapı itibariyle daha farklıdır. Bu nedenle diğer çocuklardan daha farklı bir yaklaşım ve teknik uygulanmalıdır. DEHB öğrencisinin bu özel durumunun olumsuz etkilerini en aza indirgemek ve okul başarısını artırmak için sadece ev içerisindeki çalışmalar yetmemektedir. Aynı zamanda okul desteği ve eğitmenin yaklaşımı büyük bir önem taşımaktadır. Günün büyük bir çoğunluğunu okulda geçirmesi bunun en güzel sebeptir. Sınıfınızda ki bir DEHB öğrencisini en iyi anlamanız yolu öncelikle DEHB in ne olduğunu bilmekten geçer. DEHB i detaylı olarak ne olduğunu ne gibi sıkıntılar çektiğini onun iç dünyasını anlamanız için açıklayacağım. Onun penceresinden baktığımızda onu daha iyi anlamamız ve bazen yapılan hatalara daha sabırlı olmamızı sağlar. Bu aynı zamanda sizinde psikolojik olarak sınıf içerisinde daha güçlü olmanıza yardımcı olacaktır ve DEHB tanısı almış çocuklarda daha verimli çalışmanıza olanak tanıyacaktır.

DEHB NEDİR?

Çocuklar arasında en sık görülen bozukluklardan biri olan DEHB Almanya da %3-5 arsında olmasına rağmen ülkemizde %25 oranında görülmekte buda Eğiticilerin DEHB olan öğrenciyle karşılaşma oranını artırmakta.

Bu farklılığın sebebi anne baba davranışları, öğretmen davranışları, çevre yaklaşımı değildir ve onların hatası değildir. DEHB tanısı almış çocuklarda biyolojik olarak farklılıklar araştırma yoluyla ortaya konmuştur ve belirtileri 7 yaşına gelmeden ortaya çıkamaya başlar. Bu duruma bakış açısını örneğe dökersek eğer bir görme bozukluğunuz varsa bu anne- baba ya da öğretmenden kaynaklı değildir biyolojik olarak yaşadığınız bir farklılıktır, daha iyi görebilmeniz için gözlük kullanmanız gerekmektedir. DEHB çocukları da bir görme bozukluğu gibi biyolojik bir farklılığa sahiptir ve bununla baş edebilmek için bazı teknikler uygulayarak öğrenmesini ve davranışlarını kontrol etmeyi başaracaktır buda onun gözlüğü olacaktır. Bu gözlüğü takmasına yardımcı olacak kişilerde bizleriz ona bu zor sürecinde destek çıkacak ve gözlüğünü çıkarmaya çalıştığında takması gerektiğini hatırlatarak davranışlarını kontrol etmesine yardımcı olacağız.

DEHB ÇOCUKLARINDA NE GİBİ DAVRANIŞ FARKLILIĞI YAŞANMAKTADIR?

Yukarda ki özellikleri incelediğimizde nerdeyse birçok çocukta bu tür davranışlar ya da benzerleri olduğunu gözlemleyebiliriz. O zaman DEHB i diğer çocuklardan farklı kılan nedir?

Birçok çocukta bu özelliklerin bazıları olmasına rağmen, DEHB ve diğer çocuklar arasında kritik farklıklar vardır:

DEHB ÇOCUKLARI:

     İstediği zaman kendini odaklanmış halde tutamaz, ne kadar çok çaba harcarsa harcasın ve ne kadar çok arzularsa arzulasın devamlı halde odaklanmış duramaz ve dikkatinin dağılmasına engel olamaz

     Bu zorluklar sosyal olarak arkadaşlarında, bilimsel olarak okulda, evde veya diğer etkinlikler gibi alanlarda performansı belirgin şekilde etkiler. Okul performanslarında ve testlerin tamamlama becerilerinde, yazı yazmalarında veya ev ödevlerini bitirmelerinde etki yaratır ve performanslarını oldukça aşağı çeker, çok geç kalabilir, dağınık olabilir veya dikkat dağıldığı için istedikleri şeyi yapamazlar. 

     DEHB Çocukları bu sorunları sadece okulda değil birçok yerde de yaşamaktadır.

     DEHB çocukları zamanı iyi kullanma konusunda büyük problem yaşarlar ve zorlanırlar. Bunu bir örnek üzerinde açıklarsak; ebeveynler DEHB olan çocuğuna kızarlar ve hayal kırıklığı yaşarlar çünkü küçük kabul edilen bir görevi tamamlamamak bu çocukların çok fazla vaktini almaktadır ve çocuklarının çabaladıklarını fakat dikkat dağınıklılığının buna engel olduğunun farkında olmadığını gösterir. Başkalarına göre basit gelen bir şey DEHB için yapılması zor olabilir ama bunun sebebi çaba harcamaması değil dikkat dağınıklığı probleminin onun için yarattığı bir engeldir.

     Bazı DEHB çocuklarında kullanılan ilaçla hareketlilik aza inmiş olsa da zihinleri sürekli huzursuzdur ve bir etkinliği dinlerken veya odaklanmaları gerekirken kendilerini başka şeyler düşünürken bulabilirler. (Eğitici olarak siz ders anlatırken öğrenciniz elinde olmadan farklı düşüncelere dalmış olabilir ve anlattıklarınızı dineleyemeyip size odakalanamayabilir, bu da dersleri kaçırmasını ve konuyu öğrenememesine, yapılacak ödevleri not alamamaya sebep olabilir ve ne ödev yapacağını bilmediğinden verilen görevleri yapamaz bu ve benzeri şeyler onu arkadaşlarından geri bırakır)

     DEHB çocukları özellikle YÖNETİCİ İŞLEVDE (kişi tarafından geleceğe yönelik kişisel-yönelimli davranışların özel bir sınıfı) zorluk çekerler bu tıpkı bir orkestranın şefe ihtiyaç duyması gibi bir durumdur.  Eğer orkestranın başında bir şef bulunmazsa çıkan müzik dinlenilmeyecek olabilir fakat iyi bir şef’le eşsiz müzikler ortaya çıkabilir. Bu nedenden DEHB çocuklarında nasıl planlama yapacağına, organize olmasına ve karmaşık görevleri yerine getirmesine yardımcı olarak onlardan eşsiz bir birey ortaya çıkarabilir bu konuda siz ve sizin gibi duyarlı eğiticiler (şefler) geleceğimize kaybedeceğimiz çocuklar değil faydalı ve başarılı bireyler kazandırabilir buda dünyaya bırakabileceğimiz en büyük servetlerden bir tanesidir.

     DEHB çocukları eş zamanda farklı zorluklara da sahip olabilir –endişe, -depresyon- öğrenme bozuklukları gibi.

DEHB ÇOCUKLARINDA NASIL BİR TEDAVİ YÖNTEMİ İZLENİR?

DEHB çocukları adderal , concerta , daytra, strattera, intuniv, focalin, metadate, ritalin gibi uyarıcı ve uyarıcı olmayan ilaçlarla tedavi edilmeye çalışır. Kullanılan bu ilaçlar DEHB problemleriyle başa çıkmasına çocuğa yardımcı olmakta fakat problem yaratan alışkanlıkların davranışların değişmesinin önüne geçememektedir. Bilinçli ailelere sahip şanslı çocuklar, ilacın yeterli olmadığını fark eder ve bir uzmana, bir psikologa veyahut bir terapiste ihtiyaç olduğunu bilerek çocuğun problemlerini en aza indirgemeyi başarabilir. Çocukla çalışan uzman her kim olursa tıpkı benim yapmış olduğum gibi Anne-Baba (aile), Öğretmen ve çocukla paralel şekilde çalışır. Hepimizin de bildiği üzere aile kadar okul ortamının da çocuk üzerinde çok büyük emeği ve etkisi vardır. Bu nedenle hiçbir müdahale okulu ve eğitmeni göz ardı ederek yapılmamalı, yapılırsa eksik bir müdahale olduğu unutulmamalıdır.

OKULDA NE GİBİ STRATEJİLER KULLANILABİLİR?

Eğer bir DEHB öğretmeni iseniz onun içinde bulunduğu bu zor durumu artık daha iyi anladığınıza inanıyorum, yazdıklarımı okumadan öncede birçok bilgiye aşina oluşunuz göz ardı edilemez. Sınıf içerisinde kendinize özgü teknikler uyguladığınız ve almış olduğunuz eğitim sonucu en doğru eğitme yöntemlere sahipsiniz. Sınıf içerisinde öğrencinizi en iyi gözlemleme şansına siz sahipsiniz ve öğrenciniz hakkında iletme ihtiyacı duyduğunuz bilgileri edinmekten mutluluk duyarım aynı zamanda bu davranışınız öğrencinize büyük yardımcı olacaktır.

SINIF İÇERİSİNDE BİR DEHB İÇİN YAPILABİLİCEKLER NELERDİR?

Ø  Sömestrin başında öğrenciye ihtiyaç duyabileceği şeyler hakkında soru sorup, ihtiyaçları konusunda bilgilenin bu çocuğun size ihtiyaç duyabileceği şeyler konusunda kendini ifade etmesini sağlayacaktır. Buda bir sorun çıkması durumunda sizin hazır olmanızı ve daha sabırlı olmanıza katkı sağlayacaktır ve ihtiyaçlarını giderme konusunda ona yardımcı olmanızı kolaylaştıracaktır. (her birey birbirinden farklıdır bu nedenle ihtiyaç duyulacak şeylerde faklılaşabilir)

Ø  Sınıf içerisinde dikkati dağılan çocuk birçok konuda muhtemelen geride kalacaktır sizi dinelemeye çalışırken dağınıklık sebebiyle bazı yerleri kaçıracaktır. Çocuğu anlamadığı yerleri sorma konusunda teşvik etmek ve tereddütlerini azaltmak önemlidir. Oluruna bırakmayın çocuğu arkadaşları içerisinde göze batırmadan aralarda yanınıza çağırıp konu hakkında anlamadığı yerleri öğrenerek anlatabilirsiniz. Bunu yaparken de çocuğa bu durumun normal olduğunu onun gibi başkalarının da gelip soru sorduğunu söyleyerek çocuğun farklılık duygusunu azaltabiliriz. Bu nokta önemlidir bildiğimiz üzere bir sonraki ders bir önceki dersin üzerine yükselir

Ø  Öğrenciye tekrarın önemi ve yapılması gerektiğini söyleyin. Sınıf içerisinde bol uygulamalar ve örnekler kullanın aynı zamanda değişik şekilde akılda kalıcı şekilde anlatım yapmanız DEHB çocuğu için büyük fayda sağlar.

Ø  Ödev verildiğinde ödevini not ettiğine dikkat edin, sınıf içerisinde DEHB nedeniyle not edemeyebilir ve başka düşüncelere dalabilir. Bu nedenle eğer ödevini eksiksiz not alırsa ödevlerini yapmayı unutma ihtimali düşecektir. Bununla yapılacak ödevleri parça parça bölerek yapabileceğini belirtin, örneğin; önce matematik ödevini bitir, sonra fen ve fen bitikten sonra Türkçe ödevini yapabilirsin. Kendisine belli bir sıraya koyarak onu düzenlemesine yardımcı olabilirsiniz.

Ø  Sınıf içerisindeki etkinliklere katılıma teşvik edin örneğin sınıf içerisindeki tartışmalar gibi. Çocuğun soru sormaya teşvik edin

Ø  Eğer sınıf içerisinde mümkünse bir önceki konuları tekrar etmek için ve o konular üzerinde tartışmak için küçük gruplar oluşturabilirsiniz ve öğrenciyi dâhil edebilirsiniz. Bu etkinlikle sınıf içerisindeki diğer çocuklarında performansını yükseltmesine yardımcı olacaktır.

Ø    Sınıf içerisinde günlük olarak ne yapılacağını bir liste olarak yazabilir ve adımları takip etmesini sağlayabilirsiniz. Çünkü bir bütünü akılda tutmak onun için zor olacaktır fakat adımları bilir ve takip ederse onun için bu kolaylık sağlayacaktır.

Ø  Ders esnasında elinde olmadan dikkati dağıldığında bunu fark ettiğinizde dikkatini toparlaması için küçük bir işaret oluşturabilirsiniz aranızda bu işaret onu uyaracak ve dağılan dikkatini toparlamasını ona hatırlatacaktır. Bu işaret sayesinde sınıf içerisinde kendini rencide hissetmez ve sözel olarak uyarılmanın verdiği yük altında kendini kötü hissetmez. (örneğin üç kere parmağınızı şaklatmak: Öğrenciye dikkatin dağıldı ve derse odaklanmaya çalış anlamı yükleyerek ve bu işaret ikinizin arasında bilinen bir şey olarak kalabilir. Aynı zamanda bu öğrencinizle iletişiminizi daha güzel boyutlara taşımanızı da sağlayacaktır. )

Ø  DEHB çocuğu ile konuşurken göz teması kurmaya özen gösterin özelliklede talimat verirken bu onun daha iyi anlamasını sağlayacaktır.

Ø  Sınıf içerisinde dışarı çıkmak istediğinde kısa süreliğine dışarı çıkıp girmesine izin verin, bazen ayağa kalkmasında sert tepkiler göstermekten kaçının bunu isteyerek yapmadığını ve içinde bulunduğu durum nedeniyle yaptığını unutmayın!!

Ø  Sınıf içerisinde herhangi bir tartışma veya öfke gibi davranışlara girdiğinde haklı haksızı dinlemeden önce öğrenciyi sakinleşebileceği sakin bir yere alın. Öfkesinin geçmesine ve davranışını kontrol altına almasına izin verin. Bu sayede öfke krizlerine girmeyi engelleyebilir ve durumu daha kolay kontrol altına alabilirsiniz.

Ø  Talimatları üst üste vermekten kaçının çünkü bu hatırlamasını zorlaştıracaktır. Çoğu zamanda talimatları yerine getiremeyecektir.

Ø  Eğer okulunuzda mümkünse rehber eşliğinde bir ders programı çalışmayı adım adım içeren takibi kolay bir çalışma çizelgesi hazırlaması onun için büyük kolaylık sağlayacaktır varsa eğer okul müdürüyle 504 veya KEP belirlenebilir.

ZAMANI KULLANMADA PROBLEM YAŞARLAR NELER YARDIMCI OLUR?

Ø  Öğrenciye çok sayfalı görevi her defasında bir sayfa olarak verin; her sayfada, o sayfa için ön görülen bitirme süresini yazın

Ø  Görevler de veya/ve testlerde daha uzun süre verin

Ø  Çalışma yükünü (sınıfta ve ev ödevi olarak ) ayarlayın böylece öğrenci onu başarı ile tamamlayabilir.

Ø  Göreve karşı davranışını anlamak için öğrenciyi izleyin

Ø  Öğrencinin iş tamamlamak için zaman tahmininde bulunmasını isteyin ve gerekli olan çalışma süresi ile karşılaştırın

Ø  İşin her bölümü için sık uyaranlar ile kesin zaman sınırları koyun.

Ø  Öğrenciye bir günlük (veya ders çizelgesi) hazırlayın böylece bu süre içinde ne yapmaya ihtiyacı olduğunu bilir

HUZURSUZLUKLARINDA NELER YARDIMCI OLUR?

Ø  Sık aralar verin (20-30 dakikada bir olabilir) özellikle testler sırasında veya uzatılmış süre verildiğinde

Ø  Görevleri kısaltın

Ø  Öğrencinin çalışırken sırasının yanındayken ayakta durmasına izin verin

Ø  Görevinden uzaklaştığı zamanlarda aranızda oluşturduğunuz işareti (sözel olmayan) kullanın

Ø  Görev başı davranışını devam ettirmesi için uygun yaşıtıyla(akranıyla) çalışmasına izin verin

Ø  Hareket imkânlarını kullanmasına izin verin (örneğin; malzeme toplama, yönetim odasına mesaj götürme, tuvalete gitme gibi)

Ø  İstirahat aralarında hareket etme konusunda cesaretlendirici olun (yürüyüş, germe hareketleri)

AYRINTILARA DİKKAT ETMEDE NASIL YARDIMCI OLUNUR?

Ø  Performansı iyi yönlendirmek için öğrenciye uygun olarak yapılmış ödev modelleri sağlayın ve adımları renkli kalem kullanarak belirleyin. Ve bu adımları renk kodu veya sayılarla belirlemeyi öğretin

Ø  Öğrenciye ödevi teslim etmeden önce düzeltme ve kendi kendini kontrol gereçleri sağlayın.  Dağınıklığı sebebiyle fark etmeden birçok hata yapması muhtemeldir. Bu adım hataları bir şans tanıyarak kendini düzeltmesine yardımcı olacaktır.

DÜRTÜLERİNİ KONTROL ALTINA ALMADA NASIL YARDIMCI OLURUZ?

Ø  Doğru ve uyumlu davranışlarında sembolik ödül yöntemleri kullanılabilir. Bu çocuğun olumlu davranışlarını artırmayı sağlayacaktır.

Ø  Sık aralar ve makul hareket olanağına izin verin

Ø  Öğrenciye soru sorması için uygun olan zamanları belirtmek için sözle olmayan işaretler (örneğin başparmak yukarı/aşağı gibi ) kullanın

YÖNETİCİ İŞLEVCİ OLARAK NASIL YARDIMCI OLURUZ?

Ø  Çizelge ve rutin işleri tutarlı ve kolayca görülen bir yerde asılı halde bulundurun

Ø  Sözlü talimatları tekrarlayın; onları kısa, anlaşılabilir, parçalara ayırın; ve devam etmeden önce tekrar ettirin

Ø  Ödevi teslim etmeden önce kendi kendini kontrol etmeyi yapılandırmak için bir düzeltme ‘’kontrol listesi’’ hazırlayın

Ø  Ev ödevlerini doğru kopyaladığından emin olmak için görev defterini (ödev defterini) günlük kontrol edin

Ø  Eğer öğrenci doğru malzemeleri sık olarak unutuyorsa evde bulundurmak için ikinci bir kitap seti sağlayın

Ø  Öğrenciye özet hazırlayın böylece yeni bilgiyi hatırlaması için dersten önce onu gözden geçirebilir

Ø  Sıkça ödevlerini unutuyorsa mail yoluyla ödevlerini göndermesine izin verin

Ø  Ön sıraya yakın oturmasını sağlayın pencere, koridor gibi dikkat dağıtan yerlerden uzak tutun ya da sırtını dönük oturtun çünkü DEHB çocuklarının dikkati hemen dağılır ve toparlamaları daha da zorlaşır.

Genel olarak olayları toparlarsak sizin sınıf içerisinde sergilediğiniz davranışlar öğrencileriniz üzerinde çok büyük etkiye sahiptir bunun altında size duyduğu saygı yatmaktadır. Sınıf içerisinde yapmış olduğu davranışların Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite ye bağlı gelişen davranışlar olduğunu bilmeniz onu anlamanıza yardımcı olacaktır. Yukarda DEHB in nasıl olduğu ve ne gibi yaklaşımlarla sınıf içerisinde çocuğu doğru şekilde nasıl kontrol edebileceğimizi adım adım açıklamaya çalıştım. Bu yönergeleri okurken sınıfınızda birçok DEHB öğrencisiyle karşılaşma ihtimaliniz Türkiye de ki DEHB oranın fazlalığına paralel olarak yüksektir. Bu nedenle umarım verdiğim yönergeler sınıf içerisinde size faydalı olur. Sormak istediğiniz veya davranış problemlerinde başka konularda dâhil olmak üzere iletişime geçebilirsiniz. 

PSİKOLOG Melek Demir